Đây nói về vua Trần Thái Tông lúc còn bé khoảng mười hai tuổi, hiểu biết chút ít, nhân nghe lời dạy của Thiền sư, tâm Ngài liền lóng lặng. So lại chúng ta ngày nay hiểu biết rất nhiều, rất đầy đủ mà nghe lời dạy của Thiền sư, tâm mình có lắng được chút nào không? Do tâm Ngài lóng lặng, nên liền an ổn thanh tịnh. Từ đó Ngài phát tâm tìm hiểu nội giáo, nghiên cứu kinh điển và tham cứu Thiền tông. Ngài hết lòng tìm thầy và chí thành mộ đạo.

“Tuy ý hồi hướng đã nẩy mầm, mà cơ cảm xúc chưa thấu suốt.” Thay vì hướng theo dục lạc thế gian, nhà vua xoay lại hướng về kinh điển của Phật và học hỏi nơi các Thiền sư, nhưng chưa được sự chỉ dạy để mở sáng con mắt đạo.

“Năm mười sáu tuổi, Thái hậu đã chán cõi đời, Trẫm nằm rơm gối đất, khóc ra máu mắt, đau đớn nát lòng; ngoài nỗi đau buồn này, đâu rảnh nghĩ việc khác. Chỉ vài năm sau, Thái Tổ Hoàng đế cũng băng hà. Lòng thương mẹ chưa nguôi, nỗi xót cha càng thống thiết, buồn thảm tràn trề khó bề dẹp được. Trẫm nghĩ: Công cha mẹ đối với con, nuôi nấng vỗ về không thiếu điều gì, dù con phải xương tan thịt nát vẫn chưa đủ đáp đền trong muôn một. Huống nữa, Thái Tổ Hoàng đế khai cơ lập nghiệp rất đỗi gian nan, trị nước giúp đời càng hệ trọng. Người đem đất nước giao cho ta khi còn thơ ấu, khiến ta ngày đêm canh cánh không chút thảnh thơi. Ta lòng riêng tự bảo: Trên đã không còn cha mẹ để tựa nương, dưới ngại chẳng xứng lòng dân mong đợi. Phải làm sao đây? Ta suy đi nghĩ lại: Chi bằng lui về ở chốn núi rừng, tìm học Phật pháp để hiểu rõ việc lớn sanh tử, lấy đó đền đáp công ơn cha mẹ, chẳng hay hơn sao? Thế là chí Trẫm đã quyết định.”

Năm mười sáu tuổi vua Trần Thái Tông mất mẹ, Ngài diễn tả nỗi đau lòng rất là thống thiết, nào là nằm rơm gối đất, khóc ra máu mắt, đau đớn nát lòng. Vài năm sau cha Ngài lại mất, nỗi xót cha càng thống thiết, buồn thảm tràn trề, khó bề dẹp được. Cha mẹ mất sớm, mà chưa đền đáp được công ơn, Ngài rất là buồn khổ.

Nhà vua lại nghĩ: “Thái Tổ Hoàng đế khai cơ lập nghiệp rất đỗi gian nan.” Đây là lời tôn xưng ngài Trần Thừa lúc đó làm quan đời Lý, có công giúp vua dẹp loạn. Nay Trần Thái Tông lên ngôi nên tôn xưng cha là Thái Tổ Hoàng đế. Nhà Trần vì có công cầm quân dẹp loạn, nên được nhà Lý trọng dụng cho ở trong cung và phong chức lớn. Do đó ngài Trần Cảnh được đem vào cung để kế thừa ngôi nhà Lý. Vậy ngài Trần Cảnh lên ngôi là do công lao khai cơ lập nghiệp rất là gian khổ của ông cha. Nay được giàu sang quyền thế lãnh đạo cả đất nước, Ngài nhớ công ơn cha mẹ sâu dầy, dầu cho tan thân mất mạng cũng không đền đáp được. Giờ đây nhà vua còn nhỏ tuổi mà phải lãnh đạo toàn quốc không biết có đủ khả năng để đảm đang trách nhiệm hay không, nên Ngài mới nghĩ:

“Ta lòng riêng tự bảo: Trên đã không còn cha mẹ để tựa nương, dưới ngại chẳng xứng lòng dân mong đợi. Phải làm sao đây?” Trên đã mất cha mẹ, dưới lại e không làm tròn bổn phận đối với dân, bây giờ phải làm sao? Ngài nghĩ ra kế duy nhất:

“Ta suy đi nghĩ lại: Chi bằng lui về ở chốn núi rừng, tìm học Phật pháp để hiểu rõ việc lớn sanh tử, lấy đó đền đáp công ơn cha mẹ, chẳng hay hơn sao?”

Ngài là vua mà suy gẫm như vậy, giúp cho chúng ta thêm một sức mạnh trên đường tu. Ngài không dám nghĩ mình gánh vác việc nước để đền ơn cha mẹ, mà nghĩ chỉ có đi tu, hiểu rõ việc lớn sanh tử mới đủ đền đáp công ơn cha mẹ. Ngài nhìn và hiểu Phật pháp rất sâu, nên Ngài quyết định đi tu. “Thế là chí Trẫm đã quyết định.”

“Đêm mùng ba tháng tư năm Bính Thân, niên hiệu Thiên Ứng Chính Bình thứ năm, Trẫm đổi y phục đi ra khỏi cửa cung, bảo tả hữu rằng: ‘Trẫm muốn đi dạo để ngầm nghe lời dân, biết được chí dân, mới hiểu thấu nỗi khó khăn của họ.’ Bấy giờ tả hữu theo Trẫm không quá bảy tám người. Giờ hợi đêm ấy, Trẫm cỡi một ngựa lặng lẽ ra đi; sang sông thẳng về hướng đông, mới nói thật lòng cho tả hữu biết. Tả hữu ngạc nhiên, tất cả đều khóc. Giờ mẹo hôm sau, đến bến đò Đại Than, bên núi Phả Lại, sợ có người biết, Trẫm lấy áo che mặt qua sông, đi tắt theo đường núi. Đến tối vào nghỉ chùa Tăng Giác Hạnh, đợi sáng lại đi. Leo trèo lặn lội, núi hiểm suối sâu, ngựa mỏi mệt không thể tiến lên được; Trẫm bèn bỏ ngựa vin vách đá mà lần bước, đến giờ mùi mới tới sườn núi Yên Tử.”

Khi đã quyết chí, Ngài liền lặng lẽ ra đi lúc ban đêm. Từ trong cung cấm đi ra rất khó, nên Ngài phải thay đổi y phục và dẫn theo một ít kẻ tả hữu, giả nói là đi để thầm nghe lời than oán của dân, để biết rõ nỗi khổ của họ. Thầy trò âm thầm ra đi, theo hướng đông đi thẳng về phía núi Yên Tử. Qua khỏi sông Ngài mới nói thật với tả hữu là Ngài đi lên núi tu và cho tất cả trở về, mọi người đều khóc. Một mình một ngựa ra đi, sáng hôm sau Ngài đến bến đò Đại Than, lấy áo che mặt qua sông, đi tắt theo đường núi. Nơi nào mệt mỏi, Ngài dừng nghỉ, đến tối nghỉ lại chùa Tăng Giác Hạnh, sáng lại ra đi. Leo trèo lặn lội, khi đến gần núi Ngài phải bỏ ngựa theo vách đá mà lần bước. Đường đi hết sức khó khăn hiểm trở, Ngài chịu bao nhiêu gian khổ như vậy cốt lên đến núi Yên Tử để học đạo, vì núi này được nổi danh là có nhiều Thiền sư đắc đạo. Thế nên người tu muốn cho có công hạnh và thấu hiểu đạo đức thường phải lên núi Yên Tử tìm thầy. Lại nữa Ngài là vua, muốn yên tu cần phải trốn đi xa mới tránh khỏi bị phát giác và mời trở về triều đình. Núi Yên Tử cách xa thành Thăng Long mấy trăm cây số, một đoạn đường khá dài chắc không ai tìm đến được. Nhưng không ngờ vẫn có người tìm đến!

“Sáng hôm sau Trẫm trèo thẳng lên đỉnh núi, tham kiến vị Đại Sa-môn Quốc sư Trúc Lâm. Quốc sư vừa thấy Trẫm mừng rỡ, ung dung bảo: “Lão tăng ở lâu nơi sơn dã, xương cứng mặt gầy, ăn rau đắng cắn hạt dẻ, uống nước suối, dạo cảnh rừng, lòng như mây nổi theo gió đến đây. Nay bệ hạ bỏ ngôi nhân chủ, nghĩ đến nơi quê hèn rừng núi, chẳng hay bệ hạ mong cầu điều gì mà đến đây?”

Sáng hôm sau nhà vua lên đến đỉnh núi gặp vị Đại Sa-môn Quốc sư Trúc Lâm. Sách khác để tên là Quốc sư Phù Vân, có lẽ do Ngài nói rằng: “Lão tăng ở lâu nơi sơn dã, xương cứng mặt gầy, ăn rau đắng cắn hạt dẻ, uống nước suối, dạo cảnh rừng lòng như mây nổi...” Mây nổi tức là phù vân, vì vậy sau gọi hiệu Quốc sư là Phù Vân. Người tu ở núi rừng thì xương cứng mặt gầy, ăn rau đắng cắn hạt dẻ, mà lòng thênh thang không dính mắc như mây nổi. Đây là diễn tả tinh thần của Quốc sư Trúc Lâm, lòng thênh thang không có gì trói buộc được. Nhìn lại chúng ta ngày nay, ăn chén bột chiều mà đã thở than, ở cảnh núi rừng mà lòng còn dính mắc, thật không xứng đáng chút nào!

Quốc sư lại nói tiếp: “Nay bệ hạ bỏ ngôi nhân chủ, nghĩ đến nơi quê hèn rừng núi, chẳng hay bệ hạ mong cầu điều gì mà đến đây?”

“Trẫm nghe nói, hai hàng nước mắt tự tràn, đáp lại Sư rằng: ‘Trẫm còn thơ ấu vội mất hai thân, bơ vơ đứng trên sĩ dân không chỗ nương tựa. Lại nghĩ sự nghiệp các bậc đế vương đời trước, thịnh suy không thường, cho nên Trẫm đến núi này chỉ cầu làm Phật, chớ không cầu gì khác.”

Vua Thái Tông quyết chí đến đây chỉ cầu thành Phật, chớù không cầu gì khác giống như Lục Tổ thuở trước. Tại sao khi Quốc sư hỏi, nhà vua lại khóc, hai hàng nước mắt tự tràn, chắc Ngài có tâm sự uẩn khúc chi đây?

Trong sử ở đoạn trước, chúng ta được biết ông Trần Thủ Độ ép vua Thái Tông phải phế bỏ Hoàng hậu Chiêu Thánh, giáng làm Công chúa, lại ép lấy người chị của Công chúa đang là vợ của Trần Liễu (anh ruột Trần Thái Tông), đem về làm Hoàng hậu. Đối với người hạnh tốt biết đạo mà phải làm việc không hợp đạo lý này, nhà vua rất là đau đớn, không thể nào ngồi yên được. Nhưng ở đây với Quốc sư Ngài chỉ nêu lý do là vì mất mẹ mất cha, không nơi nương tựa và nghĩ mình không xứng đáng để cho muôn dân trông đợi, còn lý do thầm kín Ngài nói ra không được, nên khi mở miệng là tràn nước  mắt, đau đớn nát lòng. Đọc tới đây chúng ta mới thấm nỗi đau của Ngài, làm vua mà bị ép buộc,  không cãi lại được nên chỉ còn chuyện đi tu là tròn hơn hết, khỏi bị tiếng xấu, cũng khỏi bị nỗi khổ tâm ray rứt. Thế nên Ngài quyết chí đi tu để đền ơn cha mẹ, xong bổn phận mình không bị ai phê bình chê trách.

Khi nghe nhà vua thưa như vậy, Quốc sư bảo: “Trong núi vốn không có Phật, Phật chỉ ở trong tâm. Tâm lặng mà biết gọi là chân Phật. Nay bệ hạ nếu ngộ tâm này thì tức khắc thành Phật, không nhọc tìm cầu bên ngoài.”

Đây là câu chỉ thẳng không giấu giếm chút nào. Nhà vua lên núi để cầu làm Phật, mà Phật ở đâu? Phật không phải ở trong núi mà ở ngay nơi tâm. Tâm lặng lẽ mà hằng biết đó là chân Phật, Phật thật. Nhận được tâm này tức khắc thành Phật, nghĩa là ngay đó biết mình có Phật, chớ không phải liền thành Phật với đủ thần thông diệu dụng. Không nhọc tìm cầu bên ngoài là chỉ thẳng Phật nơi Ngài rồi.

Qua câu chuyện đối đáp giữa vua Trần Thái Tông và Quốc sư, chúng ta thấy nỗi đau đớn của một ông vua phải bỏ ngai vàng lên núi xin tu và lời của vị Quốc sư ngộ đạo, Ngài không nói quanh co mà chỉ thẳng chỗ tột cùng cho người cầu đạo.          

Nhà vua tưởng được an ổn tu hành, không ngờ lại gặp khó khăn.

“Bấy giờ ông chú Trần Công, người em họ mà tiên quân gởi gắm đứa con côi, sau khi tiên quân bỏ thế gian và quần thần, Trẫm phong làm Thái sư tham dự quốc chính. Nghe tin Trẫm trốn đi, ông liền sai tả hữu đi mọi nơi dò tìm tung tích, rồi cùng người trong nước lên đến núi này. Gặp Trẫm, ông thống thiết nói:

“Thần nhận sự ủy thác của tiên quân, tôn bệ hạ làm chúa thần dân. Lòng dân trông đợi ở bệ hạ như con nhỏ mong đợi cha mẹ. Huống nữa, ngày nay các cố lão trong triều đều là bề tôi thân thuộc, dân chúng sĩ thứ ai cũng vui vẻ phục tùng. Cho đến đứa bé lên bảy cũng biết bệ hạ là cha mẹ dân. Vả Thái Tổ bỏ thần mà đi, nấm đất trên mồ chưa khô, lời dặn dò còn vẳng bên tai. Mà nay bệ hạ trốn lánh vào núi rừng, ẩn cư để mong thỏa mãn chí mình. Như thần nghĩ, bệ hạ tính kế tự tu thì có thể được, còn quốc gia xã tắc thì sao? Chỉ để lời dạy suông cho đời sau, chi bằng đem thân mình làm gương trước cho thiên hạ. Bệ hạ nếu không nghĩ lại, chúng thần cùng người trong thiên hạ đồng chết ngay hôm nay, quyết chí không trở về. ”